Samenvatting Paul Juffermans: Spinoza en Ecologie

turnhouts wetenschapscafé
Paul Juffermans sprak op 2 april 2019 over 'Spinoza en Ecologie'

2 april 2019: Spinoza en Ecologie. 

Dr. Paul Juffermans, arts, docent HOVO.

Spinoza was een telg van zijn tijd, midden 17e eeuw, waarin begrippen als ecologie en antropoceen, voorgesteld als het menselijk beïnvloed tijdperk na of op het einde van het Holoceen, nog niet aan de orde waren. Het was ook het moment van de eerste grote wetenschappelijke doorbraken (bv. Galilei) terwijl andere (bv. Newton, Darwin) nog veraf waren. De filosofische betekenis van bv. duurzaamheid duiden is dan ook niet éénvoudig.
In de jaren 70 van vorige eeuw ontwikkelde Arne Næss de ecologisch-filosofische 'Deep Ecology Movement' waarbij de natuur een zelfstandig intrinsieke waarde heeft, los van het nut voor de mens.

Een belangrijke trendbreuk met voorafgaande tijden, maakt René Descartes (vader van de moderne filosofie genoemd): de rede (rationalisme) doet zijn intrede. Voor hem is de denkende mens een twijfelaar, komt zichzelf tegen en stelt als enige menselijke zekerheid uiteindelijk 'ik denk dus ik ben' ('cogito, ergo sum'). Hij noemt zintuigen bedrieglijk en heeft een sterke experimenteerdrift ('Meditationes'). Ook pleit hij voor een praktische kennis van de kracht en werking van vuur, water, lucht en sterren, waardoor wij 'heer en meester der natuur zouden kunnen worden'. Descartes was geboren Fransman maar verbleef decennialang in het toen tolerante Nederland.

Baruch de Spinoza (1632-1677) was lid van de Sephardische gemeenschap Joden in Amsterdam, die vanuit  Portugal naar Nederland vluchtten. Later wordt hij met zijn kritiek op de dogmatische godsdiensten, waar de mens antropocentrisch centraal staat, door zijn eigen gemeenschap verbannen. Naast zijn filosofische arbeid was Spinoza, om de kost te verdienen, ook lenzenslijper. De beroemde Nederlandse natuurkundige en astronoom Huygens gebruikte deze lenzen vanwege hun uitmuntende kwaliteit. 

Verder gaande op de visie van Descartes maar ook met hem brekend, stelt Spinoza dat de mens geen subject is los van het object natuur: 'Deus sive Natura'. Door het begrip God te gebruiken, toont Spinoza zich nog opgesloten in het religieuze wereldbeeld van zijn omgeving, maar door die God in één adem gelijk te stellen aan Natuur, breekt hij tegelijkertijd dat paradigma open.
Hij is uitgesproken rationalist en geluk kon volgens hem bereikt worden via kennis van onszelf, de wereld en onze relatie met de wereld. Zo kunnen we ons bevrijden van fouten en illusies en een hoger niveau van kennis bereiken (filosofie en wetenschap).
Vrijheid ontstaat door kennis van onszelf en onze emoties. Vrijheid is volgens hem het accepteren van absoluut determinisme. Als mens moet je inzien dat je geen vrije wil hebt (zie vandaag ook Dick Swaab met 'we zijn ons brein'). De vrije wil is slechts een illusie. We zijn allemaal modificaties van God alias de natuur.

We kunnen Spinoza ongetwijfeld linken aan de precaire situatie waarin de natuur zich vandaag bevindt. Er is immers een grens aan de maakbaarheid van de natuur door de mens. De mens is immers nergens superieur aan de natuur. Of zoals uit onverdachte hoek Einstein stelde  'wij zijn de wandelaar maar de horizon blijft met ons medeschuiven'. Menselijke doelstellingen die niet  rationeel zijn (bv. rijkdom, eer) leiden tot overmoed en zelfoverschatting, die intussen een destructief karakter gekregen hebben.

Spinoza wordt ook wel de eerste filosoof genoemd die het atheïsme in een filosofisch systeem goot, wat ook zijn populariteit bij bèta-wetenschappers mede verklaart. Albert Einstein heeft zich ooit bewonderend uitgesproken over Spinoza’s abstracte godsbeeld. 'Ik geloof in de God van Spinoza, die zichzelf openbaart in de wetmatige harmonie van het heelal, en niet in een God die zich bemoeit met het lot en de handelingen van mensen.'

Waarna het Wetenschapscafé afsluit met de traditionele vragenronde, geleid door voorzitter Louis. Het was opnieuw een boeiende avond met een ingetogen en getalenteerd spreker.
En zo is het weer uitkijken naar het volgende seizoen 2019-2020 van het café, waarvoor de planning reeds een heel eind is opgeschoten, en die gegarandeerd vol prettige verrassingen zal zitten.


We wensen allen hierbij een mooie zomerreces, om jullie omtrent oktober opnieuw terug te zien.

 

Namens het voltallig team van het Wetenschapscafé Turnhout.

De voorzitter,  Louis  Michielsen.

De verslaggever, Jef Konings.

 

© Jozef Konings


Foto's Paul Juffermans: 'Spinoza en Ecologie'


Cartoons Gie Campo